Ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή (OCD): τύποι, συμπτώματα, αίτια, διάγνωση, θεραπεία και συναφείς παθήσεις

Μετά τον τοκετό ή κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης, ορισμένα άτομα ενδέχεται να εμφανίσουν μια ιδιαίτερη μορφή ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής λόγω ορμονικών αλλαγών και αυξημένων ευθυνών που σχετίζονται με τη γονεϊκότητα. Αυτή η κατάσταση συνήθως εκδηλώνεται με συνεχείς ανησυχίες σχετικά με το βρέφος, όπως επαναλαμβανόμενες σκέψεις για πιθανούς κινδύνους ή υπερβολική απολύμανση αντικειμένων. Το άγχος των γονιών γύρω από την ασφάλεια του παιδιού τους θεωρείται φυσιολογικό, αλλά όταν οι σκέψεις και οι πράξεις αρχίζουν να δυσκολεύουν τη φροντίδα του παιδιού ή καθημερινές δραστηριότητες, είναι σημαντικό να ζητηθεί επαγγελματική βοήθεια.

Σπάνιες μορφές της διαταραχής στα παιδιά

Σε ορισμένα παιδιά, η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή μπορεί να εμφανιστεί μετά από κάποιες λοιμώξεις που προκαλούν σημαντική αλλαγή στη συμπεριφορά. Μια τέτοια περίπτωση είναι το σύνδρομο PANDAS, το οποίο σχετίζεται με λοίμωξη από στρεπτόκοκκο της ομάδας Α. Μετά από εμφάνιση αμυγδαλίτιδας ή ερυθράς, τα συμπτώματα της διαταραχής μπορεί να ξεκινήσουν ξαφνικά και με έντονο τρόπο. Εκτός από τις εμμονικές σκέψεις και τις καταναγκαστικές πράξεις, συχνά παρατηρούνται ακούσιες κινήσεις, απότομη ευερεθιστότητα ή αυξημένη προσκόλληση στους γονείς. Αντιμετωπίζοντας τη βακτηριακή λοίμωξη με αντιβιοτικά και εφαρμόζοντας τις κλασικές μεθόδους θεραπείας της διαταραχής, τα συμπτώματα συχνά μειώνονται.

Αιτίες και παράγοντες κινδύνου

Παρόλο που δεν είναι πλήρως σαφές γιατί μερικά άτομα αναπτύσσουν την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, θεωρείται ότι οι διακυμάνσεις στις χημικές ουσίες του εγκεφάλου, ειδικά στη σεροτονίνη, παίζουν σημαντικό ρόλο. Η κληρονομικότητα επίσης έχει παρατηρηθεί να επηρεάζει, καθώς η διαταραχή εμφανίζεται με μεγαλύτερη συχνότητα σε συγκεκριμένες οικογένειες, αν και δεν έχουν εντοπιστεί συγκεκριμένα γονίδια μέχρι στιγμής.

Το άγχος από μόνο του δεν προκαλεί τη διαταραχή, όμως περίοδοι ψυχολογικής πίεσης ή τραυματικές αλλαγές στη ζωή, όπως πένθος, διαζύγιο ή μετακόμιση, μπορεί να συμβάλουν στην εκδήλωση ή ένταση των συμπτωμάτων. Η διαταραχή εμφανίζεται συχνότερα στις γυναίκες, με τα συμπτώματα να εμφανίζονται συνήθως στην εφηβεία ή στην πρώιμη ενήλικη ζωή.

• Συγγενείς που πάσχουν από ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή
• Συγκεκριμένες δομικές αλλαγές στον εγκέφαλο
• Έντονες τραυματικές εμπειρίες ή κρίσεις
• Σωματική ή σεξουαλική κακοποίηση κατά την παιδική ηλικία
• Υπάρχοντα ψυχολογικά ζητήματα: κατάθλιψη, τικ, άλλες μορφές άγχους

Διάγνωση της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής

Η επιβεβαίωση της διάγνωσης βασίζεται σε αναλυτική συζήτηση για τα συμπτώματα και τις προσωπικές εμπειρίες του ατόμου. Συχνά πραγματοποιείται κλινική εξέταση και, εάν χρειάζεται, γίνονται αιματολογικές αναλύσεις για να αποκλειστούν άλλες παθολογικές αιτίες.

Ορισμένες φορές χρησιμοποιούνται ειδικά ερωτηματολόγια για να εκτιμηθούν οι εμμονικές σκέψεις, οι καταναγκαστικές πράξεις και η επίδρασή τους στην καθημερινότητα. Ενδέχεται να ζητηθούν πληροφορίες και από μέλη της οικογένειας με σκοπό μία πληρέστερη εικόνα της κατάστασης.

Πότε τίθεται η διάγνωση

• Το άτομο δεν καταφέρνει να ελέγξει τις εμμονικές του σκέψεις ή συμπεριφορές
• Οι πράξεις γίνονται για προσωρινή μείωση του στρες ή της αγωνίας
• Οι πιο έντονες πράξεις ή σκέψεις διαρκούν τουλάχιστον μία ώρα κάθε ημέρα
• Η καθημερινότητα, η εργασία ή οι σχέσεις επηρεάζονται αρνητικά
• Τα συμπτώματα δεν αποδίδονται σε άλλη ιατρική πάθηση

Η ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή στην παιδική ηλικία

Όταν η διαταραχή εκδηλώνεται σε παιδιά, συχνά δεν κατανοούν ότι οι φόβοι ή οι αντιδράσεις τους είναι υπερβολικοί. Τέτοιες συμπεριφορές μπορεί να μπερδευτούν με άλλες διαταραχές, όπως η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής, αλλά μία εκτενής αξιολόγηση από ψυχίατρο ή ψυχολόγο μπορεί να αποσαφηνίσει τη διάγνωση και να καθορίσει την κατάλληλη θεραπεία.

Επιλογές θεραπείας για ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή

Δεν είναι δυνατή προς το παρόν η πλήρης ίαση της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής, ωστόσο οι σύγχρονες θεραπευτικές μέθοδοι συμβάλλουν στον έλεγχο των συμπτωμάτων και τη βελτίωση της ποιότητας ζωής. Οι συχνότερες παρεμβάσεις είναι η ψυχοθεραπεία και τα φαρμακευτικά σκευάσματα, που σε ορισμένες περιπτώσεις χρησιμοποιούνται συνδυαστικά.

Μέθοδοι ψυχοθεραπείας

• Η γνωσιακή-συμπεριφορική θεραπεία συμβάλλει στην αναπλαισίωση του τρόπου σκέψης και συμπεριφοράς, ενώ η τεχνική της έκθεσης με παρεμπόδιση αντίδρασης εκπαιδεύει το άτομο στην ανεκτικότητα του άγχους και στη σταδιακή εγκατάλειψη τελετουργικών πράξεων
• Ενδέχεται να εφαρμοστεί θεραπεία αποδοχής και δέσμευσης, γνωσιακή θεραπεία εστιασμένη στην ενόραση ή ασκήσεις ενσυνειδητότητας
• Σε βαρύτερες περιπτώσεις, μπορούν να προταθούν πιο εντατικά θεραπευτικά προγράμματα

Φαρμακευτική αγωγή

Τα αντικαταθλιπτικά της κατηγορίας των εκλεκτικών αναστολέων επαναπρόσληψης σεροτονίνης χρησιμοποιούνται συχνότερα για τη ρύθμιση των εμμονικών σκέψεων και πραξεων, αν και συχνά απαιτούνται υψηλότερες δόσεις για μεγαλύτερα χρονικά διαστήματα. Αν δεν υπάρχει αποτελεσματικότητα, εξετάζεται η χορήγηση άλλων φαρμάκων.

Κατά τη χρήση οποιασδήποτε φαρμακευτικής αγωγής είναι σημαντικό να ενημερώνεται ο ιατρός σχετικά με άλλα σκευάσματα που λαμβάνονται, ώστε να αποφευχθούν πιθανές αλληλεπιδράσεις. Η αγωγή διαρκεί συνήθως αρκετά χρόνια ή, για ορισμένους, σε μακροχρόνια βάση.

Εναλλακτικές θεραπευτικές επιλογές

• Σε περιπτώσεις όπου οι τυπικές θεραπείες δεν αποδίδουν, ενδέχεται να συστηθούν επεμβατικές μέθοδοι που μεταβάλλουν τη δραστηριότητα του εγκεφάλου, όπως η διακρανιακή μαγνητική διέγερση ή η βαθιά εγκεφαλική διέγερση
• Χειρουργική παρέμβαση στον εγκέφαλο εξετάζεται σε εξαιρετικά σπάνιες περιπτώσεις
• Πρακτικές όπως ο διαλογισμός, η γιόγκα ή το μασάζ μπορεί να μειώσουν το καθημερινό άγχος και να ελαφρύνουν τα συμπτώματα

Συγγενείς διαταραχές

Ορισμένες διαταραχές θεωρούνται συναφείς με την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή, όπως η παραμόρφωση της εικόνας σώματος, η συσσώρευση αντικειμένων, η ανεξέλεγκτη ανάγκη να τραβά ή να τρώει κανείς τρίχες, ο επαναλαμβανόμενος αυτοτραυματισμός του δέρματος ή το συνεχές δάγκωμα νυχιών, καθώς και η υπερβολική ενασχόληση με τη μυρωδιά του ίδιου του σώματος.

Ζώντας με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή

Η διαταραχή αυτή συχνά παραμένει στη ζωή του ατόμου για πολλά χρόνια, γι’ αυτόν τον λόγο είναι απαραίτητη η εκμάθηση στρατηγικών διαχείρισης. Η συστηματική τήρηση των θεραπευτικών οδηγιών, ακόμα κι όταν τα ενοχλήματα υποχωρούν προσωρινά, βοηθά στη διατήρηση της προόδου – απαιτείται συνέπεια στη λήψη της φαρμακευτικής αγωγής και συμμόρφωση με τις συμβουλές των ειδικών.

Η αναγνώριση των παραγόντων που εντείνουν τη διαταραχή επιτρέπει καλύτερο σχεδιασμό για την αντιμετώπιση δύσκολων καταστάσεων. Αυτό δε σημαίνει αποφυγή δραστηριοτήτων – η διατήρηση κοινωνικών επαφών, η ενασχόληση με ευχάριστα ενδιαφέροντα και ο ελεύθερος χρόνος αποτελούν σημαντικούς παράγοντες για την αποφόρτιση από τις εμμονές.

Η διαχείριση της διαταραχής έχει διακυμάνσεις: υπάρχουν φάσεις βελτίωσης αλλά και δυσκολίας. Κάθε μικρή πρόοδος είναι σημαντική και η προσπάθεια δεν πρέπει να εγκαταλείπεται ακόμα και αν προκύψουν υποτροπές.

Η φροντίδα της συνολικής ψυχικής υγείας είναι εξίσου σημαντική, καθώς συχνά συνυπάρχουν στοιχεία άγχους ή κατάθλιψης. Οποιαδήποτε νέα ή επιδεινούμενα συμπτώματα είναι καλό να αναφέρονται στον θεράποντα ιατρό.

Υιοθετήστε υγιεινές συνήθειες: εξασφαλίστε επαρκή ύπνο, επιλέξτε ισορροπημένη διατροφή και εντάξτε τη σωματική άσκηση στην καθημερινότητά σας. Επίσης, η ένταξη σε ομάδα υποστήριξης ή παρέα με ανθρώπους με παρόμοιες εμπειρίες μπορεί να βοηθήσει σημαντικά.

Υποστήριξη οικείων ατόμων με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή

Ένα μέλος της οικογένειας με ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή μπορεί να επηρεάσει έντονα ολόκληρη τη δυναμική του σπιτιού. Η κατανόηση της φύσης της διαταραχής, της επίδρασής της στην καθημερινότητα και το ποιες ενέργειες ευνοούν ή παρεμποδίζουν τη βελτίωση, είναι απαραίτητη.

Πολλές φορές, οι οικείοι στην προσπάθεια να μειώσουν το στρες ή να προστατεύσουν το άτομο, χωρίς να το καταλαβαίνουν, διευκολύνουν τα τελετουργικά του – για παράδειγμα, ακυρώνοντας κοινωνικές επαφές ή καλύπτοντας συγκεκριμένες απαιτήσεις. Μακροπρόθεσμα, τέτοιες πρακτικές εν δυνάμει ενισχύουν τα συμπτώματα. Περισσότερο ωφελεί η ενθάρρυνση για αναζήτηση επαγγελματικής βοήθειας και η συμμετοχή, αν είναι δυνατόν, σε κοινές θεραπευτικές συνεδρίες, όπου ο ειδικός μπορεί να καθοδηγήσει για την κατάλληλη στάση.

Συχνά το οικογενειακό περιβάλλον εντοπίζει πρώτα τα σημάδια της διαταραχής, ιδιαίτερα όταν αφορά παιδιά. Η συζήτηση γύρω από τις παρατηρούμενες αλλαγές στη συμπεριφορά και η παρότρυνση για φροντίδα της υγείας είναι σημαντικά βήματα για την έγκαιρη διάγνωση και αντιμετώπιση. Υπάρχουν επίσης ομάδες υποστήριξης για τα μέλη της οικογένειας.

Σημαντικές πληροφορίες για την ιδεοψυχαναγκαστική διαταραχή

Βασικό χαρακτηριστικό της ιδεοψυχαναγκαστικής διαταραχής είναι οι ακατανίκητες σκέψεις και/ή πράξεις που ωθούν το άτομο να αναζητήσει προσωρινή ανακούφιση έναντι των εμμονικών του διεργασιών. Παρότι πλήρης θεραπεία δεν είναι εφικτή, οι περισσότεροι καταφέρνουν να ελέγξουν τα συμπτώματα με κατάλληλη ψυχοθεραπεία, φάρμακα ή ένα συνδυασμό των παραπάνω. Με σωστή διαχείριση, είναι δυνατό να επιτευχθεί καλύτερη καθημερινή λειτουργικότητα και ποιότητα ζωής, παρά την παρουσία της διαταραχής.